24 Ekim 2002
Mavi Akım ve Sonrası...
Prof. Dr. Mustafa Özcan ÜLTANIR
Altın Kaynak (Golden Welding), deniz borusu ile kara borusunu birleştiren halka. Pazar günü Samsun Durusu istasyonunda, Mavi Akım hattının sembolik altın kaynağı yapıldı. Mavi Akım (Blue Stream) için geçmişte İngilizce benzetme ile Blue Dream (Mavi Rüya) denilerek, olup olmayacağına kuşku ile bakılıyordu. Gerçekten yapılan iş, Karadeniz’in 2200 metre derinliklerinden gelen hat, bir teknoloji ve mühendislik harikası. Törende Golden Welding için de benzetme yapanlar vardı. Golden Welding mi, yoksa Golden Wedding mi (Altın Nikâh mı)? Hemen belirtelim, bu boru hattı Türkiye ile Rusya arasında bir ekonomik evlilik değil, ticaret kanalı. Şimdi, 60 il dağıtımını hızla yapmamız gerek, ama Enerji Piyasası Kurulu bunu başaracak gibi görünmüyor. Kaldı ki, 22 ilin dağıtım ihalesi de Kurul yüzünden gecikti. Gazın pazarlaması sağlanamazsa, Türkiye al ya da ödeye (take or pay’e) o zaman sürüklenir.
Mavi Akım’ın önemli bir özelliği, Rus gazını hiçbir aracı ülke olmadan Türkiye’ye getirmesi. Batı hattı denilen ilk bağlantıda Ukrayna, Romanya ve Bulgaristan geçişlerinin gaz akışında oluşturduğu sorunları yaşadık. Rusya gaz borcunu ödemeyen Ukrayna ve Bulgaristan’a gaz vermeyi azaltınca, bunun sıkıntısını parasını ödeyen Türkiye çekiyordu. Bu ülkeler taşıma bedelini de artırarak, Türkiye’de gaz fiyatlarının yükselmesine neden oldular. Mavi Akım için Hükümetler Arası Anlaşma’nın yapıldığı 1997’de Türkiye-Rusya ticari ilişkileri, lehimize gelişmişti. Üstelik, Rusya’da Türk müteahhitlere ihalesiz iş verilirken, Rus müteahhitler Türkiye’de iş alamıyordu. İşte bunun için siyasi kararla, Hazine Müsteşarlığı’nın isteyerek hazırladığı anlaşmaya, boru hattının Türkiye kesimini Rusların Türk ortakları ile yapması maddesi konuldu.
Rusya’ya aşırı bağlandık savları, uzun dönem vizyonu ile bakarsanız tutarlı değil. Türkiye daha çok gaz alacak, hem içerde pazarlayacak, hem de dışarıya satan gaz transit ülkesi olacak. Diğer gaz bağlantıları da aksamadan gerçekleştirilmeli. Peki, bu kadar gaz Türkiye’yi gaza boğar mı? Hepsini içeride kullanmaya kalkarsanız “evet”, ama eğer gaz transit ülkesi olup Avrupa’ya gaz satabilirseniz “hayır”. Rusya’dan batıdan aldığınız gazı, Trusgaz kanalından gelen gazı, yüksek fiyatları ile Avrupa’ya satamazsınız. Şu anda Türkiye’ye en ucuz gaz İran’dan geliyor. Trusgaz en pahalısı. Mavi Akım gazı İran’dan pahalı Trusgaz’dan ucuz, ama yüksek. Neden mi? Tıpkı, Yap-İşlet-Devret projelerinde olduğu gibi, hattın tamamının yapımını Rusya üstlendiğinden, şimdi ortağı İtalya ile birlikte yatırım bedelini gaza bindiriyor da ondan.
Mavi Akım anlaşmasında, gereğinde üçüncü ülkelere birlikte gaz satımı yer alıyor. Tabiî, o zaman transit gazın fiyatı düşük olmak zorunda. Rusya, Avrupa pazarında egemenliğini sürdürmek için, Mavi Akım kanalından Avrupa’ya gaz satışında Türkiye ile ortaklığa her zaman sıcak bakacaktır. Ancak, Türkiye Avrupa’ya gaz satarken, Rusya’ya karşı rakip ülke olabilir. Bunun için Türkiye başka kanallardan ucuz gaz bulmalı. Şah Denizi gazı burada ilk adım. Önce Yunanistan ve ardından Avusturya’ya satacağımız gaz, Şah Denizi gazı olacak. Ancak, BOTAŞ’ın gerek Yunanistan ve gerekse Şah Denizi gazı ile diğer hatlarına ilişkin ihalelerinin, altı aydır BOTAŞ iç bürokrasisi tarafından engelleme biçiminde sonuçlandırılmaması ilginçti. Geçen yıl 5 aylık icraatı ile yılın bürokratı gösterdiğimiz Genel Müdür Bildacı, basın önündeki ihale ile bu engeli başarılı bir şekilde aşmayı bildi.
Şah Denizi hattının gecikmesi, Bakü-Tiflis-Ceyhan Ham Petrol Boru hattının ilk pompa istasyonlarının, doğal gaz yerine LPG ile çalışması gibi pahalı bir çözüm getirmekten öte, dışarı satılacak gazı engelleyip Türkiye’ye malî yük yükleyebilir. Türkiye’ye ucuz gaz denilince, bir başka adres de Türkmenistan, ama o projenin gerçekleşme şansı diğer projelere göre zor. Bugün Türkiye’ye Türkmenistan gazı, resmen açıklanmasa da İran gazı adı altında geliyor. İran gazının tartışılan ısıl değeri, çiğlenme noktası gibi parametreler bunun kanıtı. Türkmenistan gazının direkt gelişi için İran’dan ayrı bir hat geçirmek hemen hemen olanaksız. Hazar’ın statüsü belli değil. Üstelik Azeri ve Türkmen rekabeti sürtüşme noktasında. BOTAŞ da bunun için BP kanalı ile Azeri gazına sarıldı.
Mavi Akım’dan sonra, Türkiye’nin denizaltı hatla gaz alabileceği bir diğer ülke Mısır. Mısır gazının Avrupa’ya gitmesi için uygun yol, dolambaçlı gözükse bile Türkiye. Mısır’dan ucuz gaz alabiliriz. Mavi Akım öncesi Lassere Projesi ile Rusya’dan Gürcistan üzerinden alınacak gaz İsrail’e kadar götürülecekti. Türkiye, yabancı ortaklıklı bir konsorsiyumla, Mısır gazını Mısır çıkışında almalı, güzergâh üzerinde İsrail’e vererek Türkiye’ye getirmeli ve Avrupa’ya pazarlamalı. Bu işin bir milyar doları aşkın yatırım gerektirdiği de unutulmamalı. Gelecekte her şey yolunda giderse, Irak gazı da Türkiye’ye yeni imkânlar açabilir. Kısacası, Türkiye’nin içinde yer alabileceği daha çok gaz projesi var.
